İran'ın Etnik Yapısı
Hint-İran Kökenliler
Farslar
İran kökenli etnik unsurlar arasında yer alan ve ülke yüzölçümünün yarıdan fazlasını kapsayan Fars eyaletinde yaşarlar. Farsça konuşan Farslar, dil ve kültür alanında ön plana çıkmışlardır. [1]
Tatlar
Dağınık bir şekilde Gilan, Mazenderan, Farsistan ve Azerbaycan bölgelerinde 100 bin civarında nüfuslarıyla kırsal bölgelerde yaşamaktadırlar. Konuştukları Tat dili Medce’nin devamı niteliğindedir.[2]
Mazenderaniler (Teberiler)
2 milyondan fazla bir nüfusu olan Mazenderan (Teberistan) bölgesi, Hazar Denizi’nin güney kıyısında yer alır. Tebrice ya da Mazenderanice konuşurlar. [3]
Gilekler
Gileklerin yaşadığı dağlık Gilan bölgesi, Hazar Denizi’nin güneybatı kıyısında yer alır. İran’ın en yoğun nüfuslu ve aynı zamanda en verimli bölgesi olan Gilan, siyasi, kültürel ve milli hareketlerin de yoğun olduğu bir bölgedir. Gilekler 3 milyona yakın nüfuslarıyla, İran’ın en eski ve en etkili etnik guruplarındandır. İmamiyye Şiasına mensupturlar. [4]
Talışlar
İran’ın en eski ve küçük topluluklarından olan Talışlar yüz bine yakın nüfuslarıyla Gilan Eyaleti’ne bağlı olarak Hazar denizinin güneybatı kıyılarında yaşamaktadır. Talişi denilen Fars aksanıyla konuşurlar. Aşiret yapısıyla dikkat çeken Talışlar Şii olup, Sünni Şafii olanları da vardır. [5]
Lekler
Aşiret yapısını koruyan Lekler, 1 milyonun üzerindeki nüfusa sahiptirler. Batı İrani dillerden Lekçe’yi konuşurlar. Dil ve kültürel açılardan Kürtlerle büyük benzerlikler göstermelerine rağmen etnik kökenleri tartışmalıdır. [6]
Kürtler
5 milyon civarındaki nüfuslarıyla genel nüfusun % 7’sine sahiptirler. Çoğunlukla Sünni-Şafi mezhebinden olan Kürtler arasında Caferi (Kirmanşah), Ehl-i Hak ve az sayıda Yezidi, Hıristiyan ve Yahudi de vardır. [7]
Lurlar
Eğitim seviyeleri düşük olan Lurlar 3,5 milyon civarında bir nüfusa sahiptir. Sosyal ve ekonomik hayatlarında aşiret yapısı etkili olup, nüfusun yaklaşık dörtte biri yarı yerleşik ve göçebe yaşar. Kürtçe ile Farsça’nın bir karışımı olan Lurca zengin bir dil, kültür ve musikiyi de ortaya çıkarmıştır. Lurları teşkil eden en büyük gurup olan Bahtiyariler ise büyük ölçüde korudukları göçebe hayat tarzı ve Fars kimliğiyle Lurlar’dan farklılaşırlar. Önce Hıristiyanlığı İslami dönemde Şii Müslümanlığı kabul eden Bahtiyariler, Meşrutiyet ayaklanmalarında etkin rol oynadılar. [8]
Larlar
Nüfusu yarım milyon civarında olan Larlar, Merkezî Fars’ta bulunan Basra Körfezi kıyısındaki dağlık Laristan sahasında yaşamaktadır. Sünni-Şafii olup Farsça (Larca) konuşurlar. [9]
Sistanlılar
İran ile Afganistan arasındaki bölgeye Sistan adı verilir. Bu bölgede kırsal hayat ve aşiret yapısı etkindir. Bir milyona yakın nüfusuyla Sistanlılar, İrani dillerden Sistanice’yi konuşurlar. [10]
Beluciler
Bir milyondan fazla nüfuslarıyla Beluciler, ülkenin güneydoğusunda Pakistan ve Afganistan’a komşu Belucistan ve Sistan bölgelerinde yaşarlar. Büyük ekseriyetle Hanefi olan Beluciler İrani dillerden Beluçça’yı konuşur. Bu gurup ayrıca Pakistan, Afganistan ve Türkmenistan’da da yaşamaktadır. Kaçakçılık ve uyuşturucu ticareti sayesinde suç oranı yüksek olan Beluciler, sahip oldukları aşiret yapısıyla azgelişmiş bir topluluktur. [11]
Tacikler
Eski bir Hint-İran topluluğudur. Tacikçe ile Farsça arasında yakın bir bağ vardır. Ancak Farslar Şii olmasına rağmen Tacikler Sünnidir. İran’da Tacikçe konuşan topluluklar, Esterabad-Yezd sahasından Afganistan’a kadarki alanda yaşamaktadır. Tacikler ayrıca Afganistan, Tacikistan ve Türk cumhuriyetlerinde de bulunmaktadır. [12]
Afganlar veya Peştunlar
Afganlar kendilerine Peştun demektedir. Afganistan’daki karışıklıklardan dolayı İran’a göç etmiş olan 3 milyon civarında Afgan vardır. Hanefi olan Afganlar Farsça konuşurlar. [13]
İran Türkleri
Fars kökenlilerden sonra ülkenin ikinci büyük etnik gurubunu oluştururlar. Pehleviler dönemindeki Fars milliyetçiliği ve Farslılaştırma politikası, İran Türklerinin de baskı altına alınmasına yol açtı.
Azerbeycan Türkleri
ran Türklerinin büyük bir kısmını Şiii-Caferi olan Azerbaycan Türkleri teşkil eder. İran’ın kuzeybatısındaki Azerbaycan Devleti’ne komşu olan İran Azerbaycanı ve ayrıca İran’ın geneline (Tahran, İsfahan, Horasan, Kirman ve Huzistan’da) yayılmış olarak geniş bir sahada yaşamaktadırlar. Tahmini nüfusları 20 milyona yakındır. İlk yerleşimleri İslam fethinden önceye dayanmakla birlikte İran ve Azerbaycan, Selçuklular’dan itibaren Türk yurdu ve devletlerinin kurulduğu saha haline gelmiştir. Nitekim, Büyük Selçuklu, Irak Selçukluları, Azerbaycan Atabeyleri, İlhanlIlar, Karakoyunlular, Akkoyunlular, Safeviler, Afşarlar ve Kaçarlar bu sahada hüküm sürmüştür. Yerleşik ve şehirli toplum yapısı gösteren Azerbaycan Türkleri nüfus bakımından ülkedeki en büyük Türk topluluğudur. İran Türkleri’nin en büyük şehri olan Tebriz, İran Meşrutiyet inkılabında (1906¬1911) önemli bir rol oynadı.[14]
Kaşkay Türkleri
Bir kısmı halen göçebe olarak varlığını sürdüren Kaşkaylar, 500 binin üzerindeki nüfuslarıyla İran’ın güneybatısındaki Fars bölgesinde, Basra Körfezi’ne yakın alanda yaşarlar. Etnik ve kültürel bakımdan en az karışıma uğrayan topluluklardan biridir. İran’a yerleşimleri, Moğol istilasından önceye gider. Safeviler döneminden itibaren etkili olan Kaşkaylar İran Meşrutiyet devrimini desteklediler; I. Dünya Savaşı’nda İran’ı işgal eden İngilizlerle mücadele ettiler. Pehlevilerin göçebeleri yerleşik hayata geçmeye zorlaması, Kaşkayların yerleşik düzene geçmesinde etkili oldu. Yaşam tarzı olarak Türkiye’deki Yörüklere benzeyen Kaşkaylar, dil olarak da Anadolu Türkçesi’yle konuşurlar; çoğunlukla Sünni Müslüman’dırlar. [15]
Halaçlar
Orta İran’da Tahran’ın 200 km. güneybatısında Halaçistan adı verilen bölgede yaşarlar. İran’daki en eski Türk topluluğu olup eski bir dil olan Halaçça’yı konuşurlar. 30 bine yakın nüfusları vardır. Afganistan tarihinde önemli rol oynamışlardır. [16]
Türkmenler
Türkmenler, Türkmenistan’a sınır olan ve Türkmen çölü olarak bilinen kuzeydoğu bölgesinde yaşarlar. İran Türkmenleri Sünni-Hanefi Müslüman’dır. [17]
Samiler
Araplar
Bir milyon civarındaki Şii Arap, ülkenin Irak’a komşu batı ve güneybatı kesimlerinde, Huzistan ve Buşehr taraflarında yaşamaktadır. Körfezin İran kıyısında yaşayan Araplar genelde Şafii’dir. Araplar arasında aşiret dokusu korunmuştur. Güney Irak’taki Şii Araplarla yakın ilişkileri vardır. Bölgede Arap birliğini hedefleyen milliyetçi tavırlar sergilemişler, zaman zaman ayaklanmışlardır. [18]
Kaynaklar
[1] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[2] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[3] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[4] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[5] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[6] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[7] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[8] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[9] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[10] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[11] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[12] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[13] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[14] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[15] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[16] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[17] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
[18] Modern Ortadoğu Tarihi. Komisyon. Anadolu Ünv.:2013
