Cumhuriyet’in Kurucu Fikri

Derin Tarih dergisinin 2017 Eylül sayısından kısaltılarak alınmıştır. 

Cumhuriyet idaresinin ve ideolojisinin zor bir geçiş döneminde Fransız usulüne benzer şekilde, din-devlet ilişkilerinin mutlak olarak birbirinden ayrılması ve din işlerinin/Diyanet’in devlet çatısının dışında bırakılması istikametinde bir tercihin yapılmamış olması doğru bir karardır. Çünkü bu topraklarda ve Sünnî İslâm dünyasında din ve devlet birbirinin mütemmim cüzüdür; dinsiz (laik?) bir devletin veya devletsiz bir dinin kültürel ve toplumsal karşılığı yoktur. (Bu sebeple tek-partili yılların katı ve kaba laiklik politikaları dönemlerinde bile hiçbir üst düzey devlet yetkilisi ‘yeni Türk devletinin/Cumhuriyet’in dini yoktur’ mealinde bir cümle telaffuz etmemiş, edememiştir. Darbeci generaller de öyle.)

​

Bu doğru tercih doğru bir istikamette yorumlanıp yeterli ölçüde ete-kemiğe büründürülebildi mi sorusunun cevabı bugün itibariyle “hayır”dır. Diyanet’in Türkiye’yi taşıma kapasitesi hâlâ zayıftır. Bunun en derindeki sebebi 1923-24’lerden itibaren İslam’ın paranteze alınması hadisesidir. Paranteze almak üstünü örtmek, sıkıştırmak, aşağıya çekmek manasına da anlaşılabilir. Çok-partili hayata geçildikten sonra sağcıların, muhafazakârların, mütedeyyinlerin iktidara gelmesi yahut bürokraside güçlenmesi bu önemli vakıayı esasta değiştirmeyecek, belki tahkim edecektir. 

​

Mustafa Kemal Paşa’ya danışmanlık da yapan Ahmet Hamdi Başar’ın 30’lu yıllardaki ifadeleri hem takip edilen politikaların arkasındaki fikre hem de bunun düşük seviyesine ve pragmatizmine işaret etmesi bakımından zikre değer: 

“Bizde dini cemiyetin [ve devletin] dışına atmak değil, bilâkis inkılâbın emrine vererek yaşatmak lâzımdır. Camileri yıkıp, terk edip onların yerine halkevleri yapmak suretiyle hedefimize varamayız. Her zaman camide toplanan halka oradan sesimizi duyurmak; oraları modern halkevleri haline koymak, din sınıfını [ulema ve meşâyihi] ortadan kaldırmak, herkesi din ve dünya namına konuşturmak [dini ferdileştirmek, otorite fikrini zayıflatarak dini “herkes”in konuşabileceği bir alan haline getirmek] mümkündür. İslâmlık bu bakımdan en modern, en ileri bir dindir.”

​

Prof.Dr.İsmail Kara'nın Cumhuriyet Türkiye’sinde Bir Mesele Olarak İslam (Dergâh: 2016) adlı kitanından kısaltılarak alınmıştır.

Cumhuriyet ideolojisinin batılı manada bir din-devlet / siyaset ayrılığını öngörmediği hatta bunu kendisi için tehlikeli ve tehditkâr bir husus olarak telakki ettiği açıktır. Sebebi her ne olursa olsun dini devletle veya devleti dinle irtibatlı görme şeklinde özetlenebilecek bu anlayış ve yöneliş, Türk siyasî düşüncesi ve siyasî gelenekleri ile Cumhuriyet idaresinin din ve İslâmî endişe sahibi Müslüman unsurla ilişkileri açısından normal hatta stratejik olarak doğru kabul edilebilir. Fakat ilke ve tarihî tecrübeyi dikkate alma düzeyinde bize göre normal / doğru olan bu düşüncenin arkasından gelen laiklik anlayışı ve uygulaması ile Diyanet İşleri Başkanlığı organizasyonuna dair mevzuat ve uygulamalar çok alt düzeyde işlemiş, bir başka ifade ile siyasî merkezin dinî alana ve giderek dinî yaşantıya tahakküm etmesine dönüşmüştür. Dine tahakküm ve dinî alanın daraltılması, kısıtlanması şeklinde anlaşılan ve yorumlanan din-siyaset ilişkileri, neticeleri itibariyle dini toplumsal gerilim ve tehlike / tehdit alanlarından biri saymak, siyasî meşruluk araçlarından biri olarak kullanmak, yeni, seküler ve uygun bir din yorumunun (millî din, modem din) ortaya çıkması için sürekli ve etkin tedbirlere başvurmaktan öte bir yere varmamış gözükmektedir. [4]

Prof.Dr. İsmail Kara'nın Din ile Devlet Arasında Sıkışmış Bir Kurum: Diyanet İşleri Başkanlığı (M.Ü. İlahiyat Fakültesi Dergisi 18: 2000) adlı makalesinden kısaltılarak alınmıştır.

Osmanlı’dan Cumhuriyete

Din-siyaset ilişkileri açısından Cumhuriyet devrinde, Osmanlı batılılaşmasına göre derin kırılmaları mümkün veya zaruri kılan, savunulabilir hale getiren şartların/sebeplerin tamamen dahilî siyasî yönelişlerden neşet etmediği açıktır. Aksi takdirde üç-dört yıl gibi kısa bir zaman içinde Ankara’nın kurumlardan, kurucu kadroya, siyasî söyleme, tavırlara, beyanatlara kadar kendini büyük bir dönüştürmeye ve tasfiyeye tabi tutmasını açıklamak zorlaşacaktır. Bu noktada, ‘kurucu kadronun kafasında, 1923 sonrasında gerçekleştirdiklerinin önceden var olduğu fakat hayata geçirebilmek için uygun zaman kolladıktan’ şeklinde özetlenebilecek açıklama tarzının da mübalağa, en azından boşluklar taşıdığını düşünüyoruz.

​

İstanbul-Ankara çekişmesinin ortaya çıkardığı meşruiyet problemi (unutmamak gerekir ki büyükelçilikler 30’lu yıllarda İstanbul’dan Ankara’ya taşınmıştır) ve siyasî/fikrî istikrarsızlık Ankara’yı daha çabuk, üzerinde yeterince düşünülmemiş, tartışılmamış, içerde paylaşılması zor fakat uluslararası arenada, mevzuat ve statü itibariyle kendi lehine işleyecek kararlar vermeye icbar etti.

​

Aslen “teceddütperver” olan fakat muhalefete düşmesinin akabinde “muhafazakâr" kisvesine büründürülen Kazım Karabekir, hatıralarında anlattığına göre, durup dururken Ankara’yı kaplayan “İslâmiyet terakkiye manidir” sloganının Lozan’dan estirildiğini düşünür ve konuyu İsmet İnönü’ye açar. Daha düne kadar Gazi’nin hutbeler okuduğunu, Kur’an’ın, Hz. Peygamber’in, hilâfetin methüsena edildiğini anlatır... İnönü’nün verdiği cevaplar şüphelerini haklı çıkaracak mahiyettedir: 

"(...) Macarlar ve Bulgarlar, aynı saflarda İtilaf devletlerine karşı harp ettikleri ve mağlup oldukları halde istiklallerini muhafaza etmiş olmaları Hristiyan olduklarından, bize istiklal verilmemesi de İslâm olduğumuzdan ileri geldiğini, bugün kendi kuvvetimizle yıllarca uğraşarak kurtulduksa da İslâm kaldıkça müstemlekeci devletlerin ve bu arada bilhassa İngilizlerin daima aleyhimizde olacaklarım ve istiklalimizin de daima tehlikede kalacağım bana anlattı.

​

"Ben de bu fikre iştirak etmediğimi şu mütalaalarıma dayanarak söyledim: Böyle bir fikrin doğuracağı hareket milletin başına yeniden daha korkunç ve daha meşum bir istibdat idaresi getirecektir. (...) Lozan bize istibdat ve tehlike getirmesin. (...)

​

"(İsmet Paşa): Hocaları toptan kaldırmadıkça hiçbir iş yapamayız"

​

Böyle bir ortamın ve bakış açısının ürünü olan Cumhuriyet inkılâplarına bakıldığı zaman, bunların nerede ise hepsinin doğrudan veya dolaylı olarak dinle bağlantılı olduğu görülecektir. 1982 anayasasının da 174. maddesi ile koruma altına aldığı inkılâp kanunları listesinin dinle irtibatı ek açıklamalara ihtiyaç bırakmayacak kadar açıktır.