Müttefiklerin Üstünlüğü ve

Türkiye’nin Batı Dünyası ile Entegrasyonu

Almanya’nın Yenilgisi Ufukta Görünüyor

Müttefik Üstünlüğü: Kasım 1942 - Mayıs 1945

Aralık 1941 'de Japonya'nın Pearl Harbour'a saldırması­nın ardından Amerika Birleşik Devletleri'nin savaşa katılması savaşın seyrini değiştirdi. [i]

​

Türkiye'nin "fiilî tarafsızlık" siyasası, Almanya'nın çıkarına sonuçlar doğurmuş bulunuyordu. Böylece, Almanya bir cephe daha açmaktan kurtulduğu gibi, Müttefikler'in Türk hava alanlarından ve hava sahasından yararlanmaları engellenmiş oluyordu. [ii]

​

İnönü 30-31 Ocak 1941'de, Adana yakınlarında duran bir trende Churchill'le bir görüşme yapmayı kabul etti. Adana Konferansı'nın ardından, Şubat 1943'te Türk-İngiliz askeri gö­rüşmeleri başladı. İngilizler hava ve kara müfreze birlikleri için Türki­ye'de tesis kurma planlarına başladılar ama Türkler, İngiliz kuvvetlerinin topraklarına yayılmasını geciktirmek için lojistik sorun­larını bahane ederek her seferinde geri adım attılar.[iii]

​

4-6 Aralık 1943 tarihle­rinde Roosevelt ve Churchill'le yeniden Kahire'de yapılan bir konfe­ransta bu teklifler İnönü'nün önüne geldi... Kahire'de alınan kararlardan sonra başlayan askeri görüşmeler çıkma­za girmişti... Ankara'ya gelen askeri heyet, bir sonuç alamayınca 4 Şubat 1944 tarihinde geri döndü ve İngilizler Türkiye'ye sağladık­ları malzemeleri göndermeyi kestiler. Aynı yılın ortalarında Sovyetler, artık Türkiye'yi savaşa dahil etmek istemediklerini bildirmişti; çünkü bu şekilde Stalin'in güneydoğu Avrupa savaş sonrası planlarını engellemiş olacaklardı.[iv]

​

Müttefik Üstünlüğünün İç Politikaya Yansımaları

Savaşın Almanlar lehine gözüktüğü 1941 ortalarından 1943 sonuna kadar Türkçü-Turancı hareketlere direkt ya da dolaylı destek veren, Varlık Vergisi'ni uygulayan hükümet, 1944 yılına geldiğinde Müttefiklerin savaşı kazanacağım gördü. Doğal olarak Türkiye, Balkanların da Moskova'nın egemenlik sahası olacağı endişesine kapıldı. Üstelik Moskova uzun zamandır Ankara'ya karşı açık tavır alıyordu. Belki daha endişe verici olan, müttefiklerden de savaş sonrası için rahatlatıcı bir güvence alamıyordu. Bu korkudan hareketle Türkiye, Müttefikleri ve SSCB'yi memnun edecek bir takım adımlar attı.[v]

​

Türk hükümeti ilk iş olarak iç siyasette Nazi rejimini çağrıştıran bazı uygulamaları düzelterek Müttefiklere mesaj gönderdi. İlk önce demokratik ülkelerin tepkisini çeken Varlık Vergisi kanununu 15 Mart 1944'te yürürlükten kaldırdı. Arkasından 1944 yılı mayıs ayında Türkçülük ve Turancılık hareketi içinde olanları tutuklatması, Sovyetler Birliği'ne görünmek adına yapıldığının bir göstergesiydi. Üstelik bununla da kalmayıp, Türkiye'ye sığınmış bir grup Azeri Türkünü de Sovyetlere geri gönderdi.[vi]

​

Savaşa Katılmamanın Savaş Sonrasındaki Sonuçları

Sovyetler Birliği'nin Türkiye Üzerindeki Emelleri

SSCB Almanya'nın yenilmesinde Kızıl Ordu'nun yadsınamaz katkısının ve topraklarına Alman saldırısı sırasında milyonlarca vatandaşım yitirmesinin dünyada uyandırdığı havadan yararlanarak, Türkiye'den toprak islemekte ve Boğazlar üzerinde de bazı haklar ileri sürmekte gecikmeyecekti. Türkiye'nin ise SSCB ne karşı koyacak ne askerî ve ne de ekonomik gücü yoktu.[vii]

​

SSCB, 1925 tarihli Türk-Sovyet Tarafsızlık ve Saldırmazlık Antlaşması'nı 19 Mart 1945'de feshettiğini bildirdi. Bu durumun ortaya çıkardığı gerginlik sürerken SSCB bu kere 7 Haziran 1945 günlü bir nota ile doğu sınırımızda kendi yararlarına bazı düzenlemeler yapılmasını, Boğazlar'da kendisine üs verilmesini ve buranın iki devletçe ortaklaşa savunulmasını, Montreux Sözleşmesi'nin ikili bir antlaşma yapılarak değiştirilmesini istedi. Türkiye, bu önerileri geri çevirdi, ancak SSCB, 7 Ağustos 1946 ve 25 Eylül 1946'da iki nota daha vererek bu isteğini yeniledi.[viii]

​

SSCB ile ilişkiler gittikçe gerilmeye başlıyordu. 19 Mart'ta Molotov, Türk büyükelçisi Selim Sarper'i makamına çağırarak, 20 yıllık SSCB ile Türkiye iliş kilerinin temelini oluşturan 17 Aralık 1925 tarihli Türk-Sovyet Dostluk ve Tarafsızlık Anlaşması'nın, zamanın şartlarını karşılamadığı gerekçesiyle, feshim ilişkin bir nota verdi. Ancak yeni bir anlaşma için görüşme yapabileceklerin söyledi. Türkiye, bu notaya, Molotov'a ne istediklerini sorarak cevap verdi Hâlbuki Molotov, Türkiye'nin öneri yapmasını bekliyordu. Türkiye isi daha önce korktuğu senaryo ile baş başa kaldı. Sovyetler baskı yapıyordu ama Londra ve Washington'un Türkiye'ye karşı tavrı net değildi.[ix]

​

7 Haziran 1945'te Molotov, Türkiye'nin Moskova büyükelçisi Selim Sarper'i tekrar davet ederek iki ülke arasındaki sorunların giderilmesi için yeni bir anlaşma yapılabileceğini söyledikten sonra, temelde iki konudaki isteklerin dile getirdi: Birincisi, Montreux'de kendi lehine düzenlemeleri içeren isteklerdi. İkincisi ise Birinci Dünya Savaşı sırasında sürülen bir buçuk milyon Ermeni'nin tekrar anavatanlarına dönmelerinde kendilerine yurt olarak verilmek üzere, daha önce Ermenilere ait olduğunu iddia ettiği Kars ve Ardahan'ın Sovyet Ermenistanı'na iade edilmesiydi.[x]

​

Türkiye’nin Durumu

Soğuk Sa­vaş sırasında Türkiye, liberal demokrasiye olan bağlılığı sebebiyle de­ğil, Sovyetler Birliği'nden aldığı tehditler sebebiyle batıya yaklaştı. [xi]

​

Türklere göre savaş sonrası dünyadaki en önemli mesele, Amerika Bir­leşik Devletleri'yle Sovyetler Birliği'nin başrol oyuncusu olduğu çift kutuplu sistemdi. Bu sebeple Türkiye 1914 yılından önce Osmanlı Hü­kümetinin yaptığı gibi, ittifaklar kurulan ve rekabet yaşanan bir sah­nede, bir Avrupa gücünü diğerine karşı kullanamıyordu. Önceki döne­me kıyasla, Türkiye'nin seçenekleri artık çok daha azdı. Tarafsız kalmayı tercih etme durumundaysa kendini korumak için yeterli ekonomik, teknik ve askeri kaynağa sahip değildi.[xii]

​

Stalin’e karşı koyabilmek için Türkiye’nin karşıt ve dengi bir güç bulması gerekiyordu. Askeri caydırıcılık sağlan­madığı müddetçe diplomatik çıkışların bir faydası olmayacaktı. 1939'da İngilizlerle imzalanan antlaşma hâlâ geçerliydi ve Türkiye'nin mevcut tek ittifak anlaşmasıydı. Ama Sovyetler Birliği’ne karşı Türki­ye’yi desteklemeye yetecek kadar gücü veya kaynağı olup olmadığı şüpheliydi. Bu yüzden Türki­ye, ABD desteğine başvurmak zorundaydı. İnönü Hükümetinin yap­ması gereken ilk iş, Amerika Birleşik Devletleri’yle diğer batı kuvvetlerinin Sovyet taleplerine razı olmamalarını sağlamaktı. İkinci iş olarak, Türk Silahlı Kuvvetleri'nin seferberlik halini sürdürebilmek için batı­dan mali destek sağlamalı ve üçüncü olarak, Sovyetlere karşı uzun va­deli korunma sağlamak için batıyla güvenlik taahhütlerine dayalı bir ittifak kurabilmekti. [xiii]

​

İngiltere’nin ve ABD'nin Tutumu

1945 yılına geldiğinde Müttefikler zafere adım adım ilerlerken Türk hükümetinde karamsar bir hava hâkimdi. Hükümet, üç büyüklerin liderleri 1945'te Yalta'da savaş sonrası Avrupa'yı görüşmek için bir araya geldiklerinde Churchill'in Stalin'e Türkiye aleyhine taviz vereceğinden endişeliydi. Neredeyse bu endişeler gerçekleşecekti. İngiltere Dışişleri Bakanı Eden, konferans öncesi Türkiye'nin aleyhinde bir girişimde bulunulmayacağına dair Ankara'ya güvence vermeyi Churchill'e önerdiğinde Churchill, kızgın bir şekilde "Son iki yıldır doğru yönde adım atması için Türkiye’yi iknaya çalıştım, ama onlar reddetti, kaçırdığı trene son anda atlamasını istemem" diye cevap verir. Ancak Akdeniz'deki uzun dönem İngiliz çıkarları göz önüne alındığında Churchill'in takındığı duygusal tavra yer yoktu. Nitekim Dışişleri Bakanı Eden'in itirazları Churchill üzerinde etkili oldu.[xiv]

​

Yalta Konferansında Türkiye konusu 10 Şubat'ta gündeme geldi. Stalin sadece' savaş zamanında değil, barış zamanında da Türkiye'nin inisiyatifine terk edilmelerinin kabul edilemez olduğunu ve Montreux'nün günün şartlarına göre değerlendirilmesini talep etti. Roosevelt ve Churchill, Stalin'e hak vererek bu konunun üç ülkenin dışişleri bakanının yapacakları ilk toplantıda gündeme alınmasına karar verildi ama Boğazlar konusu burada gündeme alınmayacaktır.[xv]

​

Yalta da alınan önemli kararlardan biri de, nisan ayı sonunda San Francisco'da toplanacak Birleşmiş Milletler toplantısına, sadece 1 Mart 1945 tarihine kadar Japonya ve Almanya'ya savaş ilân eden ülkelerin kurucu üye sıfatıyla katılmaya hak kazanacak olmasıydı. Bunun üzerine Türkiye 23 Şubat 1945'te Almanya ve Japonya'ya savaş ilan etti ama bu hareket sembolik olmaktan öteye gitmedi.[xvi]

​

Sovyetler'in 19 Mart 1945 günlü notayla Türkiye'den toprak istemeleri karşısında da ABD'nin tutumunun ne olduğu Truman'ın anılarında açıkça ortaya konulmuş bulunuyor. Truman demektedir ki: "Toprak verme sorununun Türk ve Rusların kendi başlarına oturup çözmeleri gereken bir sorun olduğunu söyledim." [xvii]

​

Görülüyor ki, Türkiye'nin topraklarından bazı bölgelerin SSCB'ne geçmesi o günlerde ABD'ni ilgilendiren bir konu değildi. Bu arada anımsatmak yerinde olacaktır ki, o dönemde SSCB, Orta Avrupa'da ve Balkanlar'da kendisine bağlı bir devletler kuşağı oluşturmaktaydı ve Batılılar buna engel de olamamışlardı. [xviii]

​

Soğuk Savaş Şartları Oluşuyor

İkinci Dünya Savaşı sonunda, Müttefiklerle Sovyetler Birliği'nin stratejik işbirliğine dayalı ortak hareket edebilme kabiliyeti, savaş sonrası paylaşımlar söz konusu olduğunda çatışmaya dönüştü. Bu çatışmanın önemli göstergelerinden birisi de, Türkiye'nin savaşa katılış şekliydi. Türkiye'nin savaş ilan etmesini, Churchill ve Roosevelt desteklerken Stalin şiddetle eleştiriyordu. Konferanstan hemen sonra Sovyet basını her gün Türkiye'yi eleştiren ve küçülten yayınlar yapmaya başladı.[xix]

​

Bir yanda, Yunan İç Savaşı kızışmış, komünistler ağır basmaya başlamış, diğer yanda ise, İran krizi önemli bir tırmanış içerisine girmiştir. Orta Doğu'daki gelişmeler de buna eklenince, Amerika ve İngiltere'nin Türkiye'ye dönük tavırları değişmeye başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’nda Avrupa’nın yıkılmış olması ve Sovyetleri dengeleyen ABD'nin Avrupa'dan çekilmesi kuvvetler dengesinin tamamen SSCB lehine bozulmasına neden olmuş ve Ruslar Avrupa'nın en güçlü devleti olarak sahneye çıkmıştır. Sovyetler, Almanya ve Japonya'nın yenilmesiyle doğusunda ve batısında meydana gelen boşlukta yayılma politikası takip etmeye başlamıştı. Kızıl Ordu’nun işgal ettiği bölgelerde oluşan rejimleri Sovyetler Birliği tayin etmekteydi. Churchill 5 Mart 1946'da ABD'de yaptığı bir konuşmasında artık Avrupa'da bir "Demir Perde" örüldüğünden bahsedecektir. [xx]

​

ABD'nin Sovyetler Birliği ile aynı cephede savaşmış olması, savaşın bitiminde de önceleri uzlaşmacı bir tutum takınması; başlangıçta Yunanistan'ın içişlerine ABD'nin karışması, Sovyetlerin İran'dan çıkmak istememeleri, özellikle de Orta Doğu'da artık barınamayacak ölçüde güçsüzleşmiş olan İngiltere'nin çıkarlarını ABD aracılığı ile sürdürmek istemesi gibi ve ilk kez Churchill'in kullandığı "demirperde" sözcüğü vb. nedenlerle ve Sovyetler Birliği'nin de karşı önlemler almaya başlamasıyla soğuk savaş başlayacaktı. [xxi]

​

1946 yılının başında Sovyetlerin İran ve diğer yerlerde yaptıkları başkan Truman'ın tutumlarında önemli bir değişikliğe neden oldu. Truman, ABD dışişleri bakanına ithafen 3 Ocak 1946 tarihli mektubunda şunları yazmıştı: Rusya’nın Türkiye’yi istilâ ederek boğazlar bölgesini ele geçirmek isteğinden artık hiç şüphem kalmadı. Eğer bu gidişe demirden bir yumruk gösterip “dur" demezsek yeni bir savaş çıkacaktır. Tek bir lisandan anlıyorlar, ’kaç tümeniniz var?" Rusya'nın ihtiyaçlarını karşılamaktan bıktım. [xxii]

​

Truman'ın yaptığı tahminler, Sovyetlerin İran Azerbaycan'ına asker takviyesi yaparak, hem İran'ı hem de Doğu Türkiye'yi tehdit etmesi ve Türkiye'ye ya da Yunanistan'a karşı kullanabileceği Bulgaristan kuv­vetlerini güçlendirmesiyle, Mart 1946'da gerçekleşmeye başladı. USS Missouri adlı savaş gemisinin 6 Nisan 1946'da İstanbul'a gelmesi Türk halkına büyük moral verdi. Bu sırada boğazlar konusunda yaşanan diplomatik mücadele devam edi­yordu.  [xxiii]