Hasan Sabri Çeliktaş'ın Yüksek Din Eğitimi Anlayışının Değişimi (İstanbul Ünv.: 2017) adlı Doktora Tezinden kısaltılarak alınmıştır.

II. Mahmud Han’ın (1808-1839) döneminden önce ve sonra şekillenen yeni devlet anlayışı ister istemez yeni hukuk alanlarını da beraberinde getirmiştir. Kara ve deniz ticaretinin önceki yüzyıla nazaran artışı, gayrimüslimlerin vatandaşlık hakları elde etmeleri, yeni devlet anlayışına göre düzenlenen kanun ve nizamnamelerin çoğalması, medeni kanun düzenlemeleri gibi etkenler yeni hukuk alanlarının ortaya çıkmasına zemin hazırlamıştır. 

​

Tanzimat’ın ilanı ile birlikte… 1840 yılında hakimlerin durumlarıyla ilgili yayınlanan talimnamede, şer’i mahkemelerin yargılama konusu dışında kalan “idare, vergi veya ceza” ile ilgili birtakım hususların yerel meclis tarafından “muhakeme ve müzakere” edilmesiyle ilgili bir madde bulunmaktadır. Nizamiye mahkemelerinin oluşumuna zemin hazırlayan bu gelişmeler ileride yargılamanın ve mahkemelerin ayrışmasına da ortam hazırlayacaktır. Mahkemelerin şeklen ve usulen ayrışması, hukuk alanlarının ve bunların uygulayıcısı olacak olan hakim ve hukukçuların da bölümlenmesi manasını taşımaktadır. Bu durum doğal olarak süreç içinde hukuk eğitiminin de çeşitlenmesine neden olmuştur. 

​

XIX. yüzyıla kadar Osmanlı Devleti’nde hukuk eğitimi medreselerde yapılmıştır. Medreselerin eğitim müfredatında günümüzde İslam Hukuku da denilen fıkıh ilminin eğitimine önemli bir yer ayrılmıştır. Bununla birlikte yeni hukuk alanlarının öğretilmesi meselesi İslam Hukuku’nun öğretildiği medreseler haricinde başka kurumlarda düşünülmüş olmalıdır. 

​

Muallimhane-i Nüvvab (1855), Darulfünûn-ı Osmani’deki İlm-i Hukuk Şubesi (1869), Kavanin ve Nizamat Dershanesi (1870), Darulfünûn-ı Sultani’deki Mekteb-i Hukuk (1874) ve müstakil olarak kurulan Mekteb-i Hukuk-ı Şahane (1297/1880) bütün müfredatıyla birlikte sadece hukuk eğitimi veren okullar olarak incelenmiştir. 

​

Osmanlı Devleti’nde XIX. yüzyılın ikinci yarısına kadar medrese yüksek eğitimini bitiren kişilerin önemli kısmı hukuki ve idari alanlarda istihdam edilmişlerdir. Hukukçu yetiştiren eğitim kurumları ile Mekteb-i Mülkiye gibi devlete idari eleman yetiştiren okulu ele almamızın nedeni bir anlamda medresenin bu alandaki görevlerini devralmalarıdır. 

​

Muallimhane-i Nüvvab (1855) ve Din Eğitimi

Osmanlı Devleti’nde yargılama işleri, ilmiye sınıfı mensubu olan kadıların uhdesindedir. Gerek büyük gerekse küçük yerleşim yerlerinde kadılar, çeşitli nedenlerden dolayı bizzat görevlerinin başında bulunamamakta ve kendi yerlerine vekalet eden naib denilen yardımcıları göndermekteydiler. Naibler, kadı adına hüküm verme yetkisine sahip olmakta, kadının diğer beledi ve idari hizmetlerini yürütmekteydiler.  

​

Naiblerin niteliğinin artırılması hususunda planlanan uygulamalar 1838’de çıkan Ceza Kanunnamesi’nde gündeme getirilen naib olacakların imtihan edilmesi meselesinden sonra hukukçu eğitimine yönelik atılmış önemli bir adımdır. 

​

Naiblerin Eğitimi

Adli alanda 1855 yılında yapılan düzenlemelerle birlikte naib, yargı meselesinin önemli bir aktörü olmuştur. Buna rağmen onların eğitimi ve niteliklerinin artırılması konusunda, imtihanla seviyelerinin belirlenmesi dışında bir şey yapılmamıştır. 

​

Şer’i hizmetlerde bulunacaklar için açılması düşünülen okulun ismi, başta Meclis-i İntihab’ın raporunda olmak üzere kuruluş aşamasındaki resmi yazışmalarda “Muallimhane-i Kudat” yani “Kadılar Okulu” şeklinde geçmektedir. Lakin bu isim okulun kuruluşundan sonraki belgelerde geçmemiş, bunun yerine “Muallimhane-i Nüvvab” ismi kullanılmıştır. Okulun ismi için ilk belgelerde “kadı” kelimesinin kullanılıp sonradan “naib”de karar kılınması, yeni açılan kurumun eğitim içeriği ile medrese eğitimini birbirinden ayırmak için olmalıdır. Kadı ile naib arasındaki fark, aynı zamanda naib okulu ile medrese arasındaki farkı da göstermektedir. Zira kadı olmak için ulûm-ı Arabiye, mantık, kelam, usûl-i fıkıh, fıkıh, tefsir, hadis ilimlerinin uzun bir eğitim sürecinde okunması gerekirken, naib olmak için fıkıh, ilm-i feraiz, ilm-i sakk ve hattın öğrenilmesi ve medreseye nisbeten kısa bir süre eğitim görülmesi gerekmektedir. İki okul arasındaki farkı adeta belirtircesine, Muallimhane-i Nüvvab’dan mezun olanlara ilmiye rütbesi verilmemiştir.   edilmiştir. Bu rütbeler öğrencinin okul sonunda yapılan imtihandaki başarısına göre verilmiştir.

​

Okulun kurulduğu dönemlerde şer’i mahkemelerin haricinde farklı yargı kurumları açılmış ve Muallimhane-i Nüvvab mezunları, şer’i mahkemelerle birlikte farklı yargı alanlarına bakan nizamiye mahkemelerinin de önemli insan kaynağı haline gelmişlerdir.  

​

Müfredatlarının medresede uygulanan programdan hafif, pratik ve kolay olması ile okulu bitirdikten sonraki iş imkânlarının hazır bulunması Muallimhane-i Nüvvab’ın öğrenciler tarafından tercih edilebilirliğini artıran önemli özellikler arasında görülmektedir. 

​

Muallimhane-i Nüvvab’ın açılmasını ve eğitim tarzını iki yönlü okumak mümkündür. İlki pratik ve çabuk sonuç alan bir eğitim; ikincisi de tek bir alana yoğunlaşan mesleki eğitim vermektir. Medrese yüksek eğitim anlayışında hukukçu olmak, iyi bir dil uzmanı, mantıkçı, edebiyatçı, kelamcı, usûlcü, muhaddis ve müfessir olmakla mümkündür. Muallimhane-i Nüvvab’da hukukçu olmak için ise bu özellikler aranmamakta, bunun yerine hukuki bir meseleyi Dürer ve Mülteka kitaplarına göre değerlendirmeye ve söz konusu meseleye yönelik şer’i belge düzenleyebilmeye bakılmaktadır. 

​

1914 yılına gelindiğinde Nüvvab okulunun ismi Medresetü’l-Kudat olarak değiştirilmiş; ayrıntılı bir nizamnamesi hazırlanmıştır. Medresetü’l-Kudat’a girmek için istenen şartlara bakıldığında, 1855’te ilk açılan Muallimhane-i Nüvvab’dan itibaren seviyenin ne kadar yükseldiği görülmektedir. Giriş imtihanında sorumlu tutulan derslerin ilk bölümü öğrencilerin medrese eğitim müftedatında görebilecekleri dersler arasındadır. 1855 yılında ilk açıldığında sadece beş dersi olan naib okulunun 1914’e gelindiğinde yirmi üç derse ulaştığı görülmektedir. Ders programının sürekli zenginleşerek yenilenmesi okulun kendini geliştirdiğinin bir göstergesidir.  

​

Mekteb-i Mülkiye (1859)

Mekteb-i Mülkiye, 1859’da açılmıştır. Okulun açılacağına dair bilginin yer aldığı Takvim-i Vekayi nüshasında kurumun kaymakam ve kaza müdürü gibi yöneticileri yetiştireceğinden; öğrencilerin kalemiyenin ehliyetlilerinden seçileceği bildirilmektedir.

​

Nizamnamenin sekizinci maddesinde okulda okutulacak dersler arasında şunlar sayılmaktadır: fenn-i hat, inşa, hesab, hendese-i ameliye, tarih, coğrafya, istatistika, kavanin-i cedide-i saltanat-ı seniyye, hukuk-ı milel, muahedat-ı devlet-i aliyye, ekonomi politik ve bunlara ilaveten idare-i memlekette muktazi olan sair bazı şeyler.

​

Muallimhane-i Nüvvab’dan sonra medrese haricinde öğretime konu olduğu bir yüksek öğretim veren okuldur. 

​

II. Abdülhamid Han (1876-1909) tahta geçtikten sonra Mekteb-i Mülkiye’nin yeniden düzenlenmesi hususu ile yakından ilgilenmiştir. Bu konu hakkında 1877’de yayınlanan resmi tebliğde, okulun genel itibariyle memleketin genişliğine oranla nitelikli idareci yetiştirmeye yeterince cevap veremediği üzerinde durulmaktadır. Memleket şartları dikkate alınarak o dönemde Darulfünûn-ı Sultani için yapılan düzenlemeler gibi okulun ıslahına yönelik çalışmaların başladığı bildirilmektedir.

​

Mekteb-i Mülkiye-i Şahane için 1892 tarihinde yeni bir nizamname düzenlenmiştir. Nizamnamedeki ders programına göre hazırlanan ders cetvelinde, yüksek din eğitimi alanına ait derslerin arttığı görülmektedir. Bu kapsamda muallimlerin öğrencilerin güzel ahlak ve davranışlarıyla özel olarak ilgilenmesi gerektiği belirtilmektedir. Altıncı maddede muallimlerin tedris edecekleri fünûn ve ulûm derslerini, bunlar arasında da özellikle fıkıh, akaid-i diniyye, ahlak ve terbiyeye dair olan dersleri ayrıntılarıyla ve hakkıyla öğretmeye gayret göstermeleri istenmektedir. 

​

Mülki ve idari görevle bir insan topluluğuna üst düzey görevli veya yönetici olacak kişilerin toplumun inançlarını yakından bilmesi gerekmektedir. Bu açıdan bakıldığında yüksek din eğitimi kapsamındaki usûl-i fıkıh, fıkıh, ilm-i kelam, tefsir ve hadis ilimlerinin Mekteb-i Mülkiye gibi yüksek öğretim veren bir okulun müfredatına alınması önemlidir. Okulun ders programında kendisine yer bulan dersleri bu şekilde düşünmek mümkündür. Mekteb-i Mülkiye’nin öğrencilerinde Müslümanlık kültürü oluşturmak ve toplumla irtibat kurabilecek bir dini bilgi düzeyine çıkartmak istenmiş olmalıdır.